سلام بر تو ای امیرمؤمنان، و ای سیّد و سرور اوصیای خدا. سلام بر تو ای چشم بینای الهی، و دست گشادة او، و زبان گویای خدایی، که جز از او سخن نگویی. سلام بر تو ای بزرگترین آیت پروردگار، و ای روشن‌ترین نور خدا و درخشان‌ترین فروغ الهی. سلام بر تو ای نبأ عظیم، و ای قسیم الجنّة و النّار. سلام بر تو ای گنجینة حکمت الهی، و ای خزانه‌دار علم الکتاب و معدن دانش اوّلین و آخرین، و ای وارث علوم پیامبران. سلام بر تو ای پیشوای خردمندان و خداترسان. سلام بر تو که میزان کردارها، در روز رستخیزی، و خلایق، در روز بازپسین به تو واگذار خواهند شد، و در بارة تو از آنان سؤال خواهد شد. سلام بر تو که مکّه و منى، به قدوم تو شرافت گرفت1.
سلام بر تو آنگاه که آتش بر خانه‌ات فرو ریختند و به ریسمانت کشیدند؛ آنگاه که پهلوی همسرت را شکستند و محسنت را شهید کردند. و آنگاه که سالها، چشم را بر خار بستی و آب را بر استخوان گلوگیر فرو بردی. سلام بر تو که در طاعت خدا و پیامبرش، بر همة این مصائب بردبار بودی. سلام و رحمت و برکات خدا، بر تو و بر دودمان پاک تو باد.

 خوانندة محترم!

 1 ـ نسبت امام معصوم، با دین خدا

 پرسشی که پاسخ صحیح آن مورد غفلت اکثریّت قریب به اتّفاق صاحب‌نظران قرار گرفته، و عدم دریافت پاسخی صحیح برای آن، افراد جامعه را به سمت و سویی غیر از آنچه بایسته است، سوق داده، این است که:
نسبت امام معصوم، با دین خدا، چه نسبتی است؟ آیا امام و دین، نسبت تباین و دوگانگی دارند، همانگونه که سایر مردم با دین نسبت دوگانگی و تباین دارند؟ یعنی آیا همانطور که ما و شما به اختیار خویش لباس دین بر تن می‌کنیم، امام معصوم نیز همانند ما، لباس دین به تن کرده و به نام مسلمان نامیده می‌شود، و در نهایت، اسوة ما در دینداری بوده، و وظیفة سنگین‌تری در نگهبانی از دین خدا عهده‌دار است؟ یا نسبت امام و دین، نسبتی فراتر از این است؟
اگر پاسخ درست و مناسبی برای این پرسش نداشته باشیم، در تمام شؤون معرفتی مرتبط با دین و دین‌شناسی، و امام و امام‌شناسی که مبنا و محور زندگی و حرکت اعتقادی بشر است، به بیراهه خواهیم رفت. و از امام و دین، تعریفی ارائه خواهیم داد که امروزدر میان جوامع اسلامی، مرسوم است.
آنچه در بین صاحب‌نظران و پژوهندگان علوم الهی و در نتیجه در بین عموم مردم، رایج است، حاکی از وجود نسبت تباین و دوگانگی بین دین و امام معصوم است. در باور اکثر بلکه همة این افراد، دین، عبارت است از:
"مجموعه مقرّراتی شامل بایدها و نبایدها، و یا امرها و نهی‌ها، که از سوی خداوند، برای آسایش، سعادت، و تکامل بشر ارسال شده است. و وظیفة امام معصوم، سفارش به آنها و پاسداری و نگهبانی از این مقرّرات است. و در صورت لزوم، در دفاع از این مجموعه مقرّرات، باید جانش را فدا کند، تا این مقرّرات، برای سعادت و تکامل بشریّت، باقی بماند".
این مسأله بدیهی است که: دین و امام، مرتبط به منبع وحی، و تعیین شده از سوی خدای متعالند. به همین دلیل، برای پاسخ به پرسش مذکور، به تعریفی الهی از دین و امام نیاز داریم. زیرا تکالیف و موضوعات و امور آسمانی را نمی‌توان با عقل بشری سنجید. و بدون ارائة تعریفی آسمانی، نمی‌توان به شناختی عاری از خطا دست یافت. در نتیجه نسبت امام معصوم با دین خدا، به ناچار باید از سوی خدای متعال تعیین شود.
در مجموعة حاضر، بنای ما، بحث در بارة چیستی دین نیست. لذا فرض را بر این می‌گیریم که تعریف بالا دربارة دین، تعریفی الهی و درست باشد. آنچه در اینجا باید روشن شود این است که موقعیّت امام معصوم، در این دین، چه موقعیّتی، و نسبت او با دین خدا چه نسبتی است؟ آیا امام هم مانند سایر مردم، تنها عامل و متلبّس به این مقرّرات است، یا اینکه او جزئی از اجزاء این مجموعه قوانین و مقرّرات بوده، و در تک‌تک این مقرّرات، لحاظ شده و ملازم همة آنهاست، و بدون استقرارش در محدوده و چارچوب دین، و بدون همراهیش با هر یک از مقرّرات، نه اینکه دین کامل نیست، بلکه دین، دین نیست؟
اگر روایات مربوط به امامت را در چند جمله، خلاصه کنیم، تعریفی که می‌توانیم از امام معصوم ارائه دهیم، اگرچه به نحوکوتاه و مختصر، این است که:
امامان معصوم علیهم‌السلام، جانشینان خدا و پیامبرند2. وجود مقدّس آنان، از هر پلیدی ظاهری و باطنی، پاک و منزّه است3. از ابتدای خلقت جسمانی، تا واپسین لحظات عمر، مؤیّد به روح القدس، و آراسته‌ به فضائل الهی بوده، و از هرگونه بیهودگی، لغو، بازی و هزل، دور هستند4. همة علوم، مناصب و شایستگی‌های رسول‌خدا‌ صلی‌الله علیه و آله به ایشان منتقل شده و در تمام شؤون، وارث بلافصل آن حضرتند5. پذیرفتن امامت و ولایت ایشان، و اطاعت از همة آنان، و سرسپردن به دستورات امام زندة از ایشان در هر زمان، تنها راه رسیدن به رضای خدا، و یگانه راه دریافت دستورات حضرت حق است. و جز با اطاعت از امام زندة از این خاندان، عبادت و اطاعت از خدا، محقّق نمی‌شود6. اگر انسانها در تمام عمر خویش، به همة دستورات خدا و پیامبرش عمل کنند، چنانچه امام خویش که از سوی پروردگار منصوب شده است را نشناسند، و اطاعتش را واجب‌ ندانند، و اعمال و عبادتهایشان مستند به امر امام و اطاعت از امام زنده نباشد، اعمال و عبادات آنان سودی نخواهد داشت. و اگر در این حالت بمیرند، به مرگ جاهلیّت مرده‌اند7.
بنا بر این، پیروی از امام منصوب از سوی خداوند، یگانه راه پیروی از خدا بوده، و پذیرفتن ولایت چنین امامی، تنها راه پذیرفتن ولایت خداست. به همین دلیل خداوند متعال، امام را معصوم آفریده، و او را به تمام فضایل آراسته و از تمام رذایل، پاکیزه فرموده، و او را گنجینة علم و حکمت، و خزانه‌دار وحی و معدن اسرار خویش قرار داده است.
امام علیه‌السلام همچون پیامبر‌ صلی‌الله علیه و آله، عمود دین است8. به‌وجود او دین معنا پیدا می‌کند، و با اطاعت از او عبادت منعقد می‌گردد9. و خداوند، امام را مجری احکام، مبیّن آیات، مفسّر قرآن و مدافع از حریم خویش قرار داده است. و آنچه گفتیم در برابر ناگفته‌ها قطره‌ای از دریاست.
با چنین تعریفی از امام معصوم، که براساس نصوص فراوان، امام را عمود و اصل دین معرّفی می‌کند، و بدون اعتقاد به امام و فرمانبرداری از او، برای دین و عبادات دینی، هیچ ارزشی قائل نیست، و اینگونه عبادتی از احدی پذیرفته نبوده و هیچ سودی به حال کسی ندارد، هرگز نمی‌توان دین کامل، و اسلام بدون نقصی را به عنوان مجموعه‌ای از مقرّرات، تصوّر کرد که از سوی خدا و پیامبرش ارائه شده باشد، و امام و امامت، در آن مطرح نبوده و نقش محوری و اساسی نداشته باشد. اگر دین، مجموعه‌ای از مقرّرات باشد، امام و امامت هم طبق احادیث و روایات فراوان، که برخی از آنها گذشت، عمود، اساس و محور این مقرّرات است. و بدون امام، پایبندی به این مقرّرات، نه مورد پذیرش خداست، و نه سودی دارد، و نه اجرائی و کاربردی است. و در یک کلام: دین بدون امام، مجموعه‌مقرّراتی ناقص و بی محور و اساس، غیر قابل پذیرش خداوند، ناموفق و غیر قابل اجراست، که اگر [به فرض محال] به مرحلة عمل هم درآید و اجرایی شود، در آستان الهی، از هیچ ارزشی برخوردار نیست. به همین جهت است که خداوند، کمال دین خود و اظهار رضایت خود از اسلام به عنوان دین را، تنها پس از معرّفی عمومی و رسمی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به عنوان عمود دین و امام مسلمین، در غدیر خم، اعلام می‌کند و می‌فرماید: «الْیومَ اَکْمَلْتُ لَکُم دینَکم و اتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعمَتی، و رضیتُ لَکُمُ الاسلامَ دیناً». و تا پیش از آن، نه تنها رضایتی از سوی خدا، به "دین‌بودن" اسلام بدون امام، اظهار نشده، بلکه خداوند، تمام تلاشها و کارهای پیامبر را، بی‌فایده تلقّی می‌کند و می‌فرماید: «... وَ انْ لم‌تفعلْ، فما بلّغْتَ رسالتَه...». و اعلام کمال دین اسلام از سوی خدای متعال، زمانی بود که امیرالمؤمنین علیه‌السلام به عنوان رکن و عمود آن، و به عنوان شرط صحّت وکمال تک‌تک اعمال آن، معرّفی شد. و از آن پس، انجام همین مجموعه مقرّرات، بدون اعتقاد به ولایت آن حضرت، نه تنها ناقص، بلکه بر اساس روایاتی که گذشت، بی‌فایده، و انجام و ترک، و وجود و عدمشان مساوی بوده، و در انجام آنها، هیچ سعادتی وجود ندارد.
بنا بر این، نسبت امام معصوم با دین خدا، نسبت جزء و کلّ، و یا به تعبیری، نسبت اصل (ستون و بدنه) و فرع (شاخه و برگ) است. و این نکته بدیهی است که با وجود تنة دین است، که شاخ و برگهای دین هم زنده‌اند. ولی اگر تنه را جدا کنیم، شاخ و برگی نخواهد ماند. و با وجود عمود و ستون دین است، که ساختمان دین پا پرجاست. و اگر ستون و عمود را برداریم، ساختمانی باقی نخواهد ماند.
پس، امام معصوم، و اعتقاد به او، و رفتن در کادر اطاعت از او، جزء دین، اصل دین، و اساس دین، و شرط صحت همة اعمال دینی‌ است. نه عضوی خارج و لازم دین و متلبّس به دین.

بیان دیگر:

هر انسانی برای جلب رضای خدا و پاداش روز جزا، باید به سه محور اساسی سربسپارد. که هر یک از این سه محور، دارای ویژگی و آثار مربوط به خود می‌باشد. و دین، در واقع مجموع این سه محور است. و تن دادن به دین تن دادن به این سه محور است با همة لوازم آن.
محور اول، توحید. هر فردی باید خدای یگانه را بپذیرد و به یگانگی او شهادت بدهد. با پذیرش و شهادت به یگانگی خدا، خونش محترم می‌شود.
محور دوم، رسالت. هر فردی باید رسالت پیامبر اکرم حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله را بپذیرد و به نبوت او شهادت دهد. پس از پذیرش و شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر، علاوه بر اینکه خونش محترم خواهد بود، از نجاست درآمده و پاک و طاهر نیز می‌گردد. و احکام دیگری نیز شاملش می‌شود.
محور سوم، ولایت. هر فردی باید ولایت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام و اولاد معصومین او علیهم‌السلام را پذیرفته و به امر و نهی آنان سربسپارد. با این پذیرش، و سرسپردن به امر و نهی آنان، مؤمن به حساب آمده، رضایت خدا را جلب کرده، و پاداش الهی در انتظار اوست.
اگر چنین است، پس دینی که خداوند به آن رضایت دارد، مجموعه‌ای از این سه محور است که با عدم پذیرش هریک، شخص، از دین خارج و یا دینش ناقص است. اگرچه برخی احکام نیز در حق او جاری است. تا قبل از اعلام ولایت امیرالمؤمنین و اولاد معصوم او علیهم‌السلام همة مردم موظف بودند دو محور اول را بپذیرند ولی پس از اعلام ولایت آن بزرگواران، و کمال دین، هر فردی برای اینکه دینش کامل باشد، و اعمالش پذیرفته شود، باید به ولایت آن حضرات تن دهد. زیرا خداوند ولایت علی و اولادش علیهم‌السلام را کمال دین قرار داده، و اعمالی را می‌پذیرد که مستند به امر این اولیای الهی باشد. بنا بر این، چارچوب دین، پس از آن‌که فقط دو محور بود، به حکم خدای متعال به سه محور تبدیل شد و محور سوم، کمال دین معرّفی شد.
پرسشی که در اینجا مطرح است این است که:
با چنین نسبتی که امام معصوم، با دین خدا دارد، آیا می‌توان گفت: امام، خود را فدای دین، یعنی فدای آن مقرّرات کرد؟ و یا می‌توان چنین پنداشت که امام به خاطر حفظ آن مقرّراتی که ما آنها را دین می‌خوانیم، سکوت اختیار کرد؟ و یا می‌توان گفت: سومین محور که کمال دین به اوست، خود را فدای دو محور دیگر کرد؟
اگر آن مقرّرات، بدون امام معصومِ منصوب از سوی خدای متعال، در آستان الهی، فاقد ارزشند، و اگر [طبق روایات رسیده و معتبر] شخصی هزار سال آن مجموعه قوانین را بدون اعتقاد به امام معصوم و بدون اطاعت از او به کار ببندد، برایش هیچ سودی نخواهد داشت، و اگر [طبق روایات فراوان] دشمن علی، نماز خواندنش مانند زنا کردن اوست، چگونه می‌توان گفت: امام معصوم، خود را فدای یک سری مقرّراتی کرده است که بدون خودش نزد خداوند هیچ ارزشی ندارد؟! و چگونه می‌توان گفت: ستون و عمود دین، خود را فدای فروع آن کرده است، تا آن فروع، باقی بماند؟! و چگونه می‌توان گفت: تنة درخت، خود را فانی کرد و از بین برد، تا شاخ و برگهایش زنده و پایدار بمانند؟! مگر بدون وجود اصل و عمود، فرعی هم باقی می‌ماند؟ و یا بدون وجود تنه، شاخه‌ای باقی خواهد ماند؟!
آیا می‌توان گفت: رکن و اصل و اساس دین، فدای سایر مقرّراتش شد، تا مقرّراتی بدون اساس، باقی بمانند؟
و یا می‌توان گفت: به خاطر حفظ فروعی که بدون اصل، ارزشی نداشته و پایدار نخواهند ماند، و اجرائی هم نخواهند بود، اصل دین یعنی امام، سکوت اختیار کرد؟
مگر بدون وجود امام که اصل دین است، دینی هم باقی خواهد ماند؟ مگر با فرو ریختن اصل، فرعی هم پایدار خواهد ماند؟ هرگز!
با فانی شدن اصل، فرع از بین خواهد رفت. و با از بین رفتن عمود، ساختمان، فرو ریخته و منهدم خواهد شد. و با بریدن تنة درخت، شاخ و برگها نیز خشک خواهند شد. و با فنای امام معصوم که اصل و اساس و تنه و عمود دین است، دین منهدم خواهد گشت و دینی باقی نخواهد ماند.
پس فدا شدن امام در راه مقرّراتی به نام دین، عقلاً و شرعاً محال است. و از این روست که در زیارت ناحیة مقدّسه می‌خوانیم:

«... لقد قتلوا بقتلک الاسلام. و عطّلوا الصّلاة و الصّیام. و نقضوا السّنن و الأحکام. و هدموا قواعد الایمان. و حرّفوا آیات القرآن. و هلجموا فی البغی و العدوان... عاد کتابُ الله عزّ و جل مهجورا... فُقِدَ بفقدک التّکبیر و التّهلیل، والتّحریم و التّحلیل، والتّنزیل والتّأویل، وظهر بعدک التّغییر و التبدیل و الالحاد و التعطیل... ـ همانا با کشتن تو اسلام را کشتند. و نماز و روزه را تعطیل کردند. و سنّتها و احکام را نقض نمودند. و ستونهای ایمان را منهدم ساختند. و آیات قرآن را تحریف کردند. و به راحتی و سرعت، به سوی طغیان و ظلم، تاختند... کتاب خدا دوباره متروک شد... با نبود تو، تکبیر و لا اله الاّ الله و حلال و حرام و تنزیل و تأویل قرآن از بین رفت. و پس از تو تغییر و تبدیل در دین، و نیز الحاد و تعطیلی [دین] ظاهر شد10 ».

امام علیه‌السلام این فرمایشات را در رابطه با برهه‌ای از زمان می‌فرماید که مساجد مسلمانها شلوغ، قاریان قرآن بی حدّ و مرز، نمازگزار و روزه‌دار فراوان، و حاجی و شب‌زنده دار، با پیشانیهای پینه بسته، به وفور وجود داشتند. و همة مردم مسلمان، به ظاهر تابع همان مقرّراتی بودند که دین محمّد‌ صلی‌الله علیه و آله خوانده می‌شد. ولی امام علیه‌السلام در این کلام، چنین تابعیّتی بدون امام را، کفر، و تعطیلی دین محمّد‌ صلی‌الله علیه و آله می‌داند.
و به همین جهت، در زمان خانه‌نشینی امام، و پس از شهادت او، حتّی مقرّرات دینی برای احدی باقی نمی‌ماند مگر برای آنان که تحت پیمان و مودّت و محبّت و اطاعت از امامی زنده باشند. و در میان غیر ایشان، از اسلام جز اسمی و از قرآن جز رسمی، رایج نیست. و اگر هم مقرّرات را مو به مو اجرا کنند، در نزد پروردگار، به عنوان مقرّرات دینی، هیچ ارزشی نداشته و به عنوان دین، به رسمیّت شناخته نشده، و خداوند، به عنوان اسلام به چنین دینی راضی نیست. و تمام گروندگان آن، اگر به ولایت امام علیه‌السلام تن ندهند، در آتش خشم و قهر و غضب الهی خواهند سوخت.
و از همین روست که وقتی در حدیث قدسی سلسلة الذّهب، خدای متعال می‌فرماید: «کلمة لااله الاّ الله حصنی، فمن دخل حصنی، امن من عذابی ـ کلمة "لااله الاّ الله" دژ استوار من است. و هرکس در دژ من وارد شود، از عذاب من در امان است»، مولایمان علیّ‌بن موسی‌الرّضا علیه‌السلام پس از خواندن این حدیث بر مردم، می‌فرماید: «بشروطها و انا من شروطها ـ ایمن بودن دژ "لااله الاّ الله" شروطی دارد که من یکی از آن شروطم11 ».
و این است نسبت امام معصوم با دین ارسالی از سوی خداوند. و جز این، هر نوع سخنی، ناسفته بوده، و مبتنی بر حدس و گمان و یا خدای ناکرده مغرضانه است.

2ـ کافی، ج1، ص198 تا200، ح1: کنّا مع الرّضا علیه‌السلام... قال:... انّ الامامة خلافة‌‌الله و خلافة‌‌الرّسول صلی‌الله علیه و آله... .

3ـ قرآن کریم، سورة احزاب، آیة33: "انما یرید الله لیذهب عنکم الرّجس اهل البیت و یطهّرکم تطهیرا"؛ "کافی"، ج1، ص198 تا200، ح1: کنّا مع الرّضا علیه‌السلام: ...ثمّ قال: الامام المطهَّر من الذّنوب و المبرّا من العیوب... فهو معصوم؛ "تهذیب الاحکام"، ج6، ص27، ح53 : عن الصّادق‌علیهم‌السلام قال: اذا اردت زیارة‌ قبر أمیرالمؤمنین علیه‌السلام... قل: ... صلّی الله علی روحک و بدنک طهر طاهر مطهّر، من طهرٍ طاهرٍ مطهّر...؛ "کافی"، ج1، ص389، ح8: قال الباقر علیه‌السلام: للإ مام عشر علامات: یولد مطهَّراً...؛ "کافی"، ج1، ص203، ح2: قال الصادق علیه‌السلام: انتجبه _الله_ لطهره،... یحفظه و یکلؤه بستره، مطرودا عنه حبائل ابلیس و جنوده، ... مبرّا من العاهات و محجوباً عن الآفات، معصوماً عن الزّلات، مصوناً عن الفواحش کلّها...؛ "بصائر الدّرجات"، جزء1، باب22، ص70، ح8 : قال الباقر علیه‌السلام: قال رسول‌الله‌صلی‌الله علیه و آله: انّ فی اهل‌بیتی من عترتی... طینتهم طینتی الطّاهرة... .

4ـ "کافی"، ج1، ص272: قال الباقر علیه‌السلام: انّ فی الانبیاء و الاوصیاء خمسة ارواح: روح القدس و... انّ هذه الاربعة أرواح یصیبها الحدثان إلا روح القدس فإنّها لاتلهو ولا تلعب.

5ـ حدیث منزلت : "کافی"، ج8، ص26 : قال رسول‌الله‌صلی‌الله علیه و آله: علیٌ منّی کهارون من موسی الاّ انّه لا نبیّ بعدی؛ "بصائر الدّرجات"، جزء1، باب22، ص70، ح8 : قال الباقر علیه‌السلام: قال رسول‌الله‌صلی‌الله علیه و آله: انّ فی اهل بیتی من عترتی... یعطهم علمی و فهمی و حلمی و خلقی... . و... .

6ـ قرآن کریم، سورة‌نساء، آیه91 : من یطع الرّسول،‌ فقد اطاع الله؛ "کمال الدّین و تمام النعمة"، ص258: ... قال رسول‌الله‌صلی‌الله علیه و آله هؤلاء یا جابر خلفائی و أوصیائی و أولادی و عترتی، من أطاعهم فقد أطاعنی و من عصاهم فقد عصانی...؛ "کافی"، ج1، ص270 : قال الصادق علیه‌السلام: نحن قوم معصومون، أمر الله بطاعتنا و نهی عن معصیتنا، نحن الحجّة‌ البالغة‌ علی من دون السّماء و فوق الارض؛ "بحارالأنوار"، ج26، ص256: قال الصّادق علیه‌السلام:... بنا یطاع الله و بنا یعصی. یا مفضّل‌، سبقت عزیمة من الله أنه لایتقبّل من أحد الاّ بنا، ولا یعذّب أحداً الاّ بنا؛ "کافی"، ج1، ص177، و "اختصاص شیخ مفید"، ص269: عن الصّادق  علیه‌السلام قال: إنّ الحجّة لا تقوم لله علی خلقه إلاّ بإمام حیّ یعرف.

7ـ "کافی"، ج1، ص372 : قال الباقر علیه‌السلام: من مات و لیس له امام، فمیتته میتةٌ جاهلیّه؛ و ص 376 : قال الصّادق علیه‌السلام : قال رسول‌الله‌صلی‌الله علیه و آله : من مات و لیس علیه امام، مات میتةً جاهلیة؛ "اختصاص شیخ مفید"، ص269: عن أبی‌الجارود قال : سمعت أبا‌عبد الله علیه‌السلام یقول : من مات و‌لیس علیه إمام حیّ ظاهر مات میتةً جاهلیة، قال: قلت: إمام حیّ جعلت فداک؟ قال: إمام‌حیّ.

8ـ "محاسن برقی"، ص286: عن زرارة، عن أبی‌عبدالله  علیه‌السلام قال: "بُنِیَ الاسلام علیٰ خمسة أشیاءٍ: علَی الصّلوة، والزکوة، والحجّ، والصّوم، والولایة. قال زرارة: فأیّ ذلک أفضل؟ فقال: الولایة أفضلهنّ، لانّها مفتاحهنّ، والوالی هو الدّلیل علیهنّ؛ "کافی"، ج1، ص294: عبدالحمیدبن ابی‌الدّیلم عن ابی عبدالله  علیه‌السلام قال: ... قال رسول الله‌صلی‌الله علیه و آله: علیّ عمود الدّین... .

9ـ "محاسن"، ج1، ص90: عن معلّی‌بن خنیس، قال: قال أبوعبدالله  علیه‌السلام: یا معلّى لو أنّ عبدا عبدالله مأة عام ما بین الرّکن والمقام یصوم النّهار و یقوم اللّیل حتّى یسقط حاجباه على عینیه وتلتقی تراقیه هرماً، جاهلاً لحقّنا لم‌یکن له ثواب؛ "کفایة الأثر"، ص85 :... فقال له علیّ‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام : بأبی انت وأمی یا رسول الله من هؤلاء الّذین ذکرتهم ؟ قال : یا علی أسامی الاوصیاء من بعدک والعترة الطّاهرة والذرّیة المبارکة. ثمّ قال : والذی نفس محمّد بیده لو أنّ رجلاً عبد الله ألف عام ثمّ ألف عام ما بین الرّکن والمقام ثمّ أتی جاحداً بولایتهم لاکبّه الله فی النّار کائناً ما کان.

10ـ "المزار الکبیر"، ص505 ؛ "بحار الانوار"، ج 98، ص 322.

11ـ "عیون اخبار الرّضا"، ج1، ص145.

2 ـ سقیفه، تبلور وحدت یا تفرقه ؟

ابتدا لازم است تفسیری از مفهوم وحدت و تفرقه داشته باشیم، و عامل وحدتی که مطلوب خدا و پیامبر اوست، را بشناسیم؟ پس از آن خواهیم دید که: آیا سقیفه، تبلور وحدت است یا تفرقه؟ و آیا امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بلوای سقیفه، با غاصبان حقّ الهی خویش، نقش اتّحاد را ایفا نمود یا نقش تفرقه را؟
مفهومی که از وحدت، در بین اکثر بلکه همة صاحب‌نظران و نویسندگان مطرح شده است، عبارت است از هم‌داستان شدن بر یک مقصد. آن مقصد اگر انجام عملی باشد، متّفق شدن بر آن عمل، اتّحاد است. و اگر حکومت باشد، اتّفاق بر یک حاکم، اتّحاداست. اگرچه آن حاکم باطل بوده و مورد قبول همه نباشد. و... . و تفرقه در این تعریف، عبارت است از عدم اتّفاق بر آن مقصد یا حاکم یا موضوع.
در بارة اتّحادِ میان مسلمانان، مفهومی که از وحدت ارائه شده و برای آن، تبلیغات فراوان صورت گرفته و می‌گیرد، عبارت است از: همداستان شدن و فراهم آمدن تمام فرَق و گروههای اسلامی، در پیروی از یک قدر مشترک، و یک اصل مورد پذیرش همة گروهها و فرقه‌ها. اگرچه در مراحل بعدی، از حیث اعتقادی، اختلافاتی هم موجود باشد. و در این بینش، از بین همة قدر مشترکها، قرعة فال، به نام قرآن افتاده است. طرفداران این اتّحاد می‌گویند: ‌خدای ما یکی‌است، پیامبر ما هم یکی، و کتاب آسمانی که همة ما موظّف به اجرای فرامین آن هستیم، نیز یکی است. مازاد بر اینها، که منشأ اختلاف است، قابل اغماض و چشم‌پوشی است!
دلیلی که برای چنین مفهومی از وحدت، به آن تمسّک شده است، آیة شریفة «واعتصموا بحبل‌الله جمیعاً ولاتفرقوا» می‌باشد. زیرا «حبل الله» به معنی قرآن تفسیر شده است.
در پی چنین برداشتی از مفهوم وحدت، تبعیّت و اطاعت تمام فرقه‌های اسلامی، از شخصی به ظاهر مسلمان، مانند رئیس حکومتی که با قدرت یک فرقه بر سر کار آمده، نیز از مصادیق وحدت شمرده شده است. و سر باز زدن از این اطاعت، از مصادیق تفرقه معرّفی گشته است. صرفاً به این دلیل، که شخص حاکم، علاوه بر اینکه خدا و پیامبرش، با خدا و پیامبر سایر فرق، یکی است، کتاب آسمانی او که در امور دینی و دنیوی، موظّف است به آن عمل کند، نیز با کتاب آسمانی سایر فرق، یکی است.
گروه زیادی از نویسندگان هم، بر پایة همین مفهوم از وحدت، بیعت و سکوت امیرالمؤمنین علیه‌السلام را در مقابل بانیان و فاتحان سقیفه، مصداقی از مصادیق وحدت شمرده، و آن را الگویی برای جهان اسلام، و حتّی دلیلی بر مشروعیّت حکومت حاکمان سقیفه دانسته‌اند!
و پیروان سقیفه نیز بر همین مبنا، هرکس را که به هر شیوه، [چه با ظلم و زور و چه با عدل و عدالت] حکومت را به دست بگیرد، اگرچه فاسق و فاجر باشد، او را رسماً ملقّب به لقب خلیفه، خلیفة پیامبر، امیرالمؤمنین، امام، و اولو الأمر می‌نمایند. و اگرچه جائر و ظالم باشد، تبعیّت از او را بر تمام مسلمانان واجب می‌شمارند1. زیرا اگر دائرة حکومت و خلافت و امارت و امامت را به این مقدار باز نکنند، بانیان سقیفه و غاصبان پس از آنان، هرگز در آن محدوده، جای نخواهند گرفت.

دین اسلام مانند سایر ادیان، دارای چارچوب و حصار و محدوده‌ای است. بر اساس روایات فراوان، کمال این حصار، زمانی محقّق شد که خدای متعال، پس از اعلام ولایت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام این آیه را بر پیامبرش نازل فرمود که: «الیومَ اکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ و اتمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی و رضیتُ لَکَمُ الاسْلامَ دیناً ـ امروز دین شما را برایتان کامل کردم، و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و به اسلام به عنوان دین، راضی شدم». خروج از این محدوده، خروج از دین خداست. وارد نمودن قانون و یا شخص و یا حکمی در این محدوده و چارچوب، مخالفت با امر خدا، و بدعت و تشریع و حرام است. و اکتفا کردن به بخشی از این محدودة معیّن، و نپذیرفتن تمام آن، و سر باز زدن از بخشهایی از آن، تمرّد و نافرمانی خدای متعال و پیامبر اوست.
کمال دین انسانها، با پذیرش همان مکمّلی صورت می‌گیرد که خداوند مقرّر فرموده است. در غیر این صورت، یعنی در صورتی‌که تمام محتوای این حصار را بپذیریم و تنها بخشی از آن را رها سازیم، متمرّد و عصیانگریم. و جزای تمرّد و عصیان، عذاب دردناک الهی است. و با توجّه به آنچه که در بحث «نسبت امام با دین» گفته شد، نپذیرفتن این بخش از دین، و سرباز زدن از اطاعت امام منصوب از سوی خدای متعال، به معنی تمرّد و عصیان در مقابل خدا و پیامبر اوست. نه تنها تمرّد و عصیان است، که با ردّ این اصل از اصول دین، و تمرّد از این اصل، تمام پذیرفته‌ها و اعمال و عبادتها نیز چون خاکستری بر باد است.
رضایت دادن و معتقد شدن به وحدتی که با حذف و یا نادیده گرفتن سوّمین سطح دین از دایرة اعتقادی، همراه است، به معنی رضایت به تنقیص در دین، و رضایت به تمرّد در مقابل خدای متعال و پیامبر اوست. و چه کسی می‌تواند به چنین چیزی راضی باشد؟ پیامبر که جز به وحی حرکت نمی‌کند و سخن نمی‌گوید؟ یا امام معصوم که جز بر دین خدا و  رضای او قدم بر نمی‌دارد؟ بدیهی است که برای تجویز شرعی و رضایت به چنین وحدتی، باید امامت را از محدودة دین حذف کرده، سالها رسالت پیامبر، و تأکیدات آن حضرت در طول عمر مبارک خویش بر ولایت امیرالمؤمنین و فرزندان پاک او‌‌ علیهم‌السلام ، و حادثة عظیم غدیر خم که گوش تاریخ را کر نموده است، نادیده گرفته و خدای متعال را نیز به این امر راضی بدانیم! و آیا امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام به حفظ چنین وحدتی، که به معنی رضایت به تنقیص در دین، و رضایت به تمرّد از خدا و پیامبر است، اقدام نمود و راضی بود؟ و آیا سکوت او به خاطر حفظ چنین وحدتی بود، که باعث پذیرش و رضایت به تنقیص در دین خدا، و ارائة دینی ناقص است که خدا به چنین دینی راضی نبوده و مبغوض خداست؟ حاشا و کلاّ! علی علیه‌السلام که خود جزء دین است، نگهبان همین دینی است که خودش نیز جزء آن است. پس او نگهبان خویش نیز هست. و هرگز راضی نیست که با حذف خویش از دایرة دین، در دین خدا و پیامبر، نقصی ایجاد کند.
این، نمای وحدت از بُعد اعتقادی است. از بعد عملی نیز همین‌گونه است. زیرا یاری طلبیدن امام از مهاجر و انصار، و چهار شب به درِ خانة تک‌تک آنان رفتن و اتمام حجّت نمودن، و اختلافات فیزیکی و خفقانهایی که در زمان حاکمان پس از پیامبر، علیه شیعیان امیرالمؤمنین علیه‌السلام صورت می‌گرفت از یک سو، و جنگهای جمل و صفین و نهروان از سوی دیگر، گواه صادقی بر نبودن وحدت مورد بحث بین امیرالمؤمنین علیه‌السلام و گروههای مقابل آن حضرت است. در نتیجه باید گفت، این وحدت، همانگونه که در مرحلة اعتقادی دچار خدشه است، در مرحلة کاربردی و عملی نیز امری موهوم و خیالی بوده، و هرگز اتّفاق نیفتاده و نخواهد افتاد. و یکی از ادلّة محقّق نشدنش، عدم جواز اعتقادی و شرعی و دینی آن، در مذاهب منتسب به اسلام و مرامهای مختلف است. و اگر در مشی اعتقادی فرقه‌های مختلف، جوازی برای این وحدت بود، حدّ اقل برای مدّتی هرچند اندک، چنین چیزی بدون خونریزی و خفقان و اجبار، اتّفاق می‌افتاد. در حالی‌که هیچ فرقه‌ای در شرع و مرام خود، راضی نبوده و نیست که بخشی از مرام و مسلکش را [که به خدا مستند می‌داند] نادیده گرفته، و وحدت با فرقة متخاصم را جایگزین آن کند. مگر اینکه این فرقه، خودش از فرامینی که آن‌ها را فرمان خدا می‌داند، در پذیرش تمام دین او، تمرّد کرده و مرتد شود، و یا به تمرّد دیگران راضی باشد و از قید تمامیّت دین خویش بگذرد.
و اگر چنین وحدتی مورد رضای خدای متعال بود، امیرالمؤمنین‌ علیه‌السلام اوّلین کسی بود که قید کمال دین را می‌زد و بدون اجبار و اکراه، با ابوبکر بیعت می‌کرد. و اگر این وحدت، مطلوب خداوند بود، امیرالمؤمنین زن و فرزند خود را چهار شب، برای اتمام حجّت، درِ خانة مهاجر و انصار نمی‌برد تا بیعت‌های مکرر آنان و مخصوصاً بیعت غدیر و تأکیدات پیامبر اکرم‌ صلی‌الله علیه و آله را به آنان گوشزد کرده و ایشان را برای نصرت دین خدا و احقاق حقّ الهی خویش [که حیاتش حیات دین است] و جنگ با غاصبان خلافت، فرا بخواند. و اگر این وحدت، مطلوب خدا بود، خانة علی و زهرا ‌علیهماالسلام که خانة وحی بود به آتش کشیده نمی‌شد، و همسر علی که نازدانة پیامبر خدا بود، مجروح و مضروب نمی‌شد، و محسنش به قتل نمی‌رسید، و امیرالمؤمنین علیه‌السلام کشان‌کشان، برای بیعت به مسجد برده نمی‌شد، و بیست و پنج سال سکوتش را، به خار در چشم و استخوان در گلو تعبیر نمی‌کرد. چون او در اطاعت امر خدا و انجام مطلوب خدا بر هرکسی پیشقدم بوده، و مشقّت در راه طاعت خدای متعال، برای او از هر شهدی شیرین‌تر است. و چنین مشقّتی برایش خوشایندتر از آن است که آن را به خار در چشم و استخوان در گلو تعبیر کند.
شگفتا! آیا ممکن است که خداوند به صِرف وجود یک اصل مشترک، برای حفظ وحدت مؤمنان با منافقان، دین منافقان را بپذیرد و دست از دین کامل و مورد نظر خودش که سالها به خاطرش پیامبر و کتاب فرستاده، بردارد؟ آیا ممکن است که خداوند به خاطر حفظ وحدت مؤمنان و پیروان حضرت موسی علیه‌السلام با فرعون، از دین موسی که دین مطلوب و مورد نظر اوست، دست بشوید؟ آیا ممکن است به خاطر یهودیانی که نمی‌خواهند دین مسیح را بپذیرند، خداوند از دین مسیح چشم بپوشد؟ و یا به خاطر مسیحیان، از دین اسلام چشم بپوشد؟ چنین چیزی هرگز ممکن نیست. که اگر بود، این همه جنگ و خونریزی، و جهاد و مبارزه در تاریخ انبیا وجود نداشت. چگونه است که خداوند چنین وحدتی را روا نمی‌داند، امّا پیامبر او که خلیفة خدا روی زمین است، و موظف است کار خدایی کند، باید روا بداند؟ چگونه است که پیامبرِ او، روا ندانسته و نمی‌داند، ولی امام معصوم که خلیفة بر حق پیامبر خداست، باید روا بداند؟ و چگونه معقول است حاکمانی که بر مسند پیامبر تکیه زدند، ریسمان وحدت مورد نظر خدارا نادیده گرفته و به تفرقه روی آورند، امّا خلیفة برحق پیامبر، به وحدت مبغوض خدا که هرآینه عین تفرقه بوده و تمرّد مسلّم از دینِ کاملِ امضا شدة خداست، رضایت دهد؟!
از مختصری که گذشت روشن شد که وحدت مورد بحث، وحدتی محکوم و موهوم و غیر شرعی بوده و مطلوب خداوند متعال نیست. و خداوند، به این نوع وحدت، امر نفرموده است. و آنچه مطلوب خدا نیست، از ساحت قدس امیرالمؤمنین علیه‌السلام به‌دور است. و نسبت چنین وحدتی به آن حضرت، عوامفریبی و دروغی بیش نیست. و چنین وحدتی تا کنون اتّفاق نیفتاده، و پس از این، حتّی در بین فرقه‌ها هم اتّفاق نخواهد افتاد. مگر با دست برداشتن همة فرقه‌ها از مسلّمات دینی باطل خویش، و یا دست برداشتن یک فرقه از همة مسلّمات دینی حَقّة خود، و قبول و ارائة دینی ناقص به عنوان دین خدا. که البتّه در مرحلة عمل، هیچ‌یک از این فِرَق به چنین اغماضی که با شرع و دینشان منافات دارد، تن نخواهند داد. و امام که در منطق ما عین دین و حافظ دین خداست، به طریق اولی به چنین امری تن نخواهد داد، و در دین خدا کوچکترین نقصی ایجاد نخواهد کرد، و کوچکترین تنقیصی را از سوی دیگران، به عنوان دین خدا، نخواهد پذیرفت. و وقتی این تنقیص، نادیده گرفتن امر مهمّی چون امر امامت و ولایت الهیّه باشد، که عمود دین و اصل دین و کمال دین است، و بدون آن، دینی باقی نخواهد ماند، و خداوند به دینِ همراه با امام، به عنوان دین اسلام راضی شده است نه دین بدون امام، هرگز امام به چنین ثلمه و تنقیصی تن نخواهد داد. خواه با کشته شدنش این نقص و ثلمه در دین ایجاد شود، و یا در زمان حیات او، با زیر بار وحدت رفتن و از اصل اساسی دین چشم پوشیدن، چنین نقصی در دین پدید آید.
آری، در یک کشور، پیروان تمام ادیان و فرقه های مختلف از هر دین، اعمّ از مسلمان با همة فرقه‌هایش، و مسیحی با همة گروههایش، و یهودی و زرتشتی و... با همة گرایشهایشان، و با همة اختلافاتی که در تمام مبانی دینی دارند، و هرگز نمی‌توانند بر یک قدر مشترک دینی، وحدت داشته باشند، نیازمند یک وحدت ملّی هستند تا کیان و کشورشان را از دست دشمن در امان نگه دارند. و این وحدت ملّی با تبعیّت از یک حکم از احکام شرعی هر دینی ممکن است اتّفاق بیفتد. و آن حکم اینکه در تمام ادیان الهی، و مذاهب وابسته، و حتّی ادیان غیر الهی، دفاع از کیان و کشور، ضروری و واجب است. و هرکس موظّف است در مقابل دشمن، از کیان خویش دفاع کرده و آن را حفظ کند، و برای پیشبرد آن تلاش نماید. اگر چنین وحدتی اتّفاق افتاد، نشانة تبعیّت پیروان ادیان، از حکم دین خودشان است. و ربطی به قدر مشترک دینی و اتّحاد بر سر یک قدر مشترک، ندارد.
و در بخشی از سخنان نویسندگان، آن وحدتی که به امیرالمؤمنین علیه‌السلام نسبت داده شده است، چنین وحدتی است. یعنی وحدت ملّی. آنان گفته‌اند: چون پس از پیامبر، همه مردم مرتد شدند و مسلمانان و بلاد اسلامی، در خطر تهاجم کفّار و منافقان قرار گرفتند، امیرالمؤمنین با ابوبکر بیعت کرد تا اسلام و مسلمین را از شرّ حملات کفّار نجات دهد! که در این باره در بحثهای آتی سخن خواهیم گفت.
امّا غیر از وحدت ملّی که در تمام ادیان، برایش احکامی ذکر شده است، باید ببینیم آن وحدت دینی که مطلوب خداوند و مورد رضای اوست، و خداوند، ما را به داشتن آن، موظّف نموده است، چیست، و قدر مشترک و مورد اتّحاد این وحدت، کدام است؟
بر خلاف وحدتی که وصفش گذشت، و رضایت به آن، رضایت به تمرّد و عصیان امر خدا، و تنقیص، و رضایت به تنقیص در دین خداست، وحدتی که مطلوب خدای متعال است، وحدتی است که با عدم پذیرش آن، عذاب دردناک الهی در انتظار ماست. وحدتی است که اگر مؤمن باشیم، خودبخود حاصل شده و به آن تن خواهیم داد و اگر تن ندهیم، دلیل بر آن است که از ایمان خارجیم. و مردمی که پس از رحلت پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله مرتد شدند، دلیل ارتدادشان این بود که فرمان خدا را زیر پا گذاشتند، و به ریسمان محکم الهی، و عروة الوثقای خدای متعال، و کیمیای وحدتی که از سوی خدا به آنان معرّفی شده بود پشت کردند، و به سست‌ترین ریسمانهای دست‌ساز خویش چنگ زدند.
از این رو پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید:

«لاتضادّوا بعلیّ احداً فتَکفروا. و لاتفضّلوا علیه احداً فترتدّوا3»

«کسی را در مقابل علی علیه‌السلام قرار ندهید که کافر می‌شوید. و کسی را از او برتر ندانید که مرتد می‌شوید».
دلیل ارتدادشان این بود که از حقّی که خدای متعال، او را حق خوانده بود، متفرّق شدند و بر باطلی متّحد شدند که خداوند از آن نهی کرده بود و ایشان را به سوی جهنّم می‌برد. وحدتی که مورد رضای خداست، وحدت خلایق بر راه حقّی است که از سوی خدا معرّفی شده باشد، اگرچه متّحدانش اندک باشند. در غیر این صورت اگر همة مردم بر یک امر متّحد شوند، باز هم جدایی و تفرّق و تشتت از راه خدا، و پیمودن راه دوزخ است. آنجا که گرد آمدن بر گرد حقِّ اعلام شده از سوی خداست، اتّحاد و اعتصام به «حبل الله» است. و آنجا که گرد آمدن بر باطلی مردود است، آنجا تفرقه از دین خدا و جدایی از راه خداست، اگرچه گردآیندگانش بسیار باشند.

به دو روایت توجّه کنید: